Ryszard Rosiński (ur. 1956), "Nostalgia", 2003

Literatura
Nostalgia, smutek, melancholia, tęsknota za utraconym, kontemplacja przemijania, wdzięczność i pogodzenie się z brakiem – wszystkie te emocje (i wiele innych) kryją się w jednym portugalskim słowie: saudade. Wyraz pochodzi od łacińskiego solitas oznaczającego samotność, saudade nie należy jednak postrzegać wyłącznie negatywnie. W określeniu tym zawiera się cała paleta zarówno pozytywnych, jak i negatywnych emocji. Z jednej strony jest w nim melancholia, poczucie braku i nostalgia za tym, co bezpowrotnie utracone, ale z drugiej strony znajdujemy tu też pogodzenie się z przemijaniem oraz głęboką wdzięczność, że można było doświadczyć tej pięknej chwili w przeszłości. Z jednej strony odczuwalne jest poczucie pustki, z drugiej zaś świadomość, że nie sposób jej wypełnić, ponieważ obiekt tej tęsknoty pozostaje odległy i odrealniony.
Brakuje w naszym języku jednego słowa, które oddawałoby złożoność znaczenia saudade. Najbliższe semantycznie byłoby tu chyba określenie „roztęsknienie”. Warto przy tym nadmienić, że Saudade nie jest chwilowym stanem ducha; lecz głęboko zakorzenionym rysem osobowości, rodzajem podszytego smutkiem zamyślenia. Jak podkreślają Portugalczycy, jego ciągła obecność stanowi istotny element ich tożsamości narodowej. To właśnie to uczucie dominuje w śpiewanych pieśniach fado. W gatunku tym kryje się cała esencja saudade – płynąca z samej głębi duszy nieukojona tęsknota za czymś, czego nie da się opisać, za czymś, co było, odeszło i już nie wróci.
Mimo że saudade należy do słów nieprzetłumaczalnych i występuje tylko w języku portugalskim, samo zjawisko nostalgicznej melancholii znane jest na całym świecie i w różnych kulturach nosi ono rozmaite nazwy. W Galicji – prowincji hiszpańskiej silnie powiązanej kulturowo z północną Portugalią – określa się je mianem morriña, natomiast w Brazylii – banzo. Bardzo bliskie portugalskiego saudade jest fińskie kaiho – ból duszy spowodowany tęsknotą za niedookreślonym – oraz rumuńskie słowo dor – pragnienie czegoś, co odległe i odrobinę nierzeczywiste. Złożoność saudade można w pewnym sensie porównać do zjawiska, jakim jest Weltschmerz. Choć w niemieckim odpowiedniku, czyli bólu istnienia, na pierwszy plan wysuwa się poczucie beznadziei i zupełnej rezygnacji takiej jak z „Cierpienia młodego Wertera”, której główny bohater postanawia zakończyć swe cierpienia raz na zawsze… Podczas gdy w Portugalii dominuje raczej towarzysząca tęsknocie sentymentalna zaduma i swoista radość na myśl o wspaniałej przeszłości. Przykłady melancholii można znaleźć także w nieco bardziej odległych od europejskiej kulturach – w świecie arabskim funkcjonuje słowo wajd oznaczające stan dojmującego smutku wywołanego wspomnieniem bliskiej osoby, która jest nieobecna. Uczucie bezpowrotnej straty miesza się w nim jednak z wdzięcznością, że dana osoba miała szansę pojawić się w czyimś życiu. Z kolei w Japonii używany jest termin natsukashii, potocznie rozumiany jako ciepłe wspomnienie „starych dobrych czasów”, owianych nutką lekkiej nostalgii i żalu za tym, co minęło. Jego koreańskim odpowiednikiem jest keurium. Co ciekawe, saudade występuje również w esperanto. Pojęcie to funkcjonuje jako saŭdado i zostało przeniesione bezpośrednio do tego języka właśnie ze względu na to, że jest nieprzetłumaczalne. Aby oddać je w polszczyźnie, musimy natomiast zadowolić się zdecydowanie bardziej rozbudowanym opisem. Instynktownie doskonale rozumiemy jego znaczenie, choć trzeba przyznać, że powszechne rozumienie nostalgii bardzo się zmieniło. Niegdyś nostalgia była uznawana za chorobę, z którą zmagali się imigranci. Jej istotą była dojmująca tęsknota za ojczyzną i ludźmi, którzy w niej zostali, a także minionymi czasami.
Szwajcarski lekarz, Johannes Hofer, stworzył to określenie w 1688. Samo słowo wywodzi się z greckich słów „nostos” (oznaczających tęsknotę za powrotem do domu) i „algos” (ból związany z tą tęsknotą). Przez długi czas kojarzono nostalgię z tęsknotą za ojczyzną, domem rodzinnym i bezpiecznym miejscem z dzieciństwa. Dopiero w XIX wieku zaczęto postrzegać nostalgię inaczej. Na przykład szwajcarski psychiatra Carl Jung traktował ją jako sposób na ponowne połączenie się z przeszłością i zrozumienie teraźniejszości. Dla niego nostalgia była sposobem na dostęp do „nieświadomości zbiorowej” – wspólnej historii i doświadczeń, które wszyscy mamy jako istoty ludzkie.
Prezentowany podczas aukcji obraz „Nostalgia” jest dosyć enigmatyczny w przekazie. Składa się z wielu elementów. Pary błękitnych oczu, spektakularnego widoku, a także z łoża, które wygląda trochę jak stół, czy katafalk z gigantycznych rozmiarów różą. U boku łoża czuwa pies. Z dużą dozą niepewności można wydedukować, że tytułowa „Nostalgia” odnosi się do uczucia, którym targany jest mężczyzna po śmierci swej ukochanej.